Jak podaje w książce Wendy T. Behary, ponad 75% narcyzów stanowią mężczyźni. Częściowo przypisuje to cechom związanym z samą płcią, takich jak: agresja, potrzeba dominacji, skłonność do rywalizacji, ograniczone przywiązanie do innych osób. Narcystyczne są również kobiety, które cechuje koncentracja na swoim wyglądzie, podkreślanie statusu własnych dzieci, wysoka ocena troski, jaką otaczają innych. Kobiety przejawiają objawy narcyzmu w bardziej zawoalowany sposób, kreując się na ofiary, męczennice. Bywają również kobiety, które swoim zachowaniem będą zbliżały się do zachowania mężczyzn - narcyzów, goniąc za uwagą i podziwem.

Podobieństwem między kobietami i mężczyznami z rysem narcyza jest nienasycona potrzeba bycia w centrum uwagi, niezależnie czy tę uwagę zdobywa się dosadnie, czy dyskretnie. To ogranicza bądź całkiem eliminuje zdolność okazywania empatii czy odczuwania wyrzutów sumienia. Dlatego tak trudno osobie z cechami narcystycznymi przyznać się do błędu czy przeprosić, bowiem to tak, jakby miała sobie powiedzieć: „jestem najgorszym człowiekiem na świecie”.

Narcyzów bardzo łatwo jest urazić krytyką, niezrozumieniem ich zachowania, odmiennym zdaniem, ignorowaniem czy pokazaniem jakiegoś błędu. Nie zawsze można dostrzec, że narcyz został zraniony, gdyż nauczył się nie wyrażać swoich uczuć. Wtedy może pokazać swoje zranienie w zupełnie inny sposób - obrzucając drugą stronę raniącymi słowami czy obrażając się. Po drugiej stronie mogą pojawić się w takiej sytuacji przeprosiny, prośba o wybaczenie, aby wszystko wróciło na swoje miejsce.

Historia pojęcia „narcyz”

Historia Narcyza wywodzi się z mitologii greckiej. Piękny młodzieniec, syn nimfy Liriope i boga rzeki Kefisosa, słynął z niezwykłej urody, ale jednocześnie z braku empatii i obojętności wobec uczuć innych. Odrzucał wszystkich, którzy się w nim zakochiwali. Został skazany przez bogów na wieczne zakochiwanie się w sobie, we własnym obliczu odbitym w tafli wody. Ponieważ nie mógł osiągnąć tego, czego pragnął, czyli posiąść własnego obrazu odbitego w tafli wody, zmarł z tęsknoty za sobą samym.

Osoby z cechami narcystycznymi

Osoby z cechami narcystycznymi to osoby często mocno skoncentrowane na sobie, dążące do ideału, uznania, statusu czy wzbudzające zazdrość, posiadają niewielką zdolność do słuchania i rozumienia potrzeb innych oraz do wychodzenia naprzeciw ich zaspokajaniu. Zapatrzenie we własną osobę pozbawia ich bliskiej relacji z innymi, takiej, która daje wzajemną satysfakcję.

W związkach z innymi potrzebujemy równowagi między miłością do siebie a do drugiej osoby, a tę umiejętność nabywamy w trakcie naszego dzieciństwa. Jest to fundamentalna umiejętność, z której korzystamy jako osoby dorosłe, pomagająca nam we wspieraniu rozwoju wzajemności, odpowiedzialności i empatii w relacjach z innymi ludźmi.

I choć mogłoby się wydawać, że narcyzowi jest tak dobrze, to pragnie on często bliższych i głębszych relacji z innymi. Jest to jednak potrzeba, którą trudno mu sobie uświadomić, zrozumieć i zaakceptować. Bliską relację najczęściej może postrzegać jako godny pożałowania wyraz słabości. Brak umiejętności dotarcia do tych potrzeb kieruje go na drogę, w której ściąga na siebie uwagę poprzez uwodzenie.

Źródła narcyzmu - dzieciństwo

Wszystko zaczyna się od dzieciństwa, dlatego opiszę możliwe scenariusze kształtowania się tej osobowości:

1. Dziecko rozpieszczone -osobowość narcystyczną mogą ukształtować bliscy, którzy od samego początku wpajają poczucie wyjątkowości, bycia lepszym od innych, posiadania specjalnych przywilejów. To dom, w którym granice nie istniały i nie było też konsekwencji w związku z łamaniem zasad. Rodzice narcyza nie przygotowali go do doświadczania dyskomfortu, co w dorosłości kontynuuje poprzez unikanie ponoszenia konsekwencji.
2. Dziecko zależne - rodzice, bądź jedno z nich, wkładają wszelkie starania w to, aby życie dziecka było doskonałe i tylko radosne. Zamiast rozwijać umiejętności w dziecku radzenia sobie z przeciwnościami, stresem, relacjami z innymi, robią za nie wszystko. Odbierając mu tym samym możliwość doświadczania posiadania umiejętności oraz samodzielności, uzależniają je od siebie i pokazują kruchość – dziecko zależne. Może wtedy wyrosnąć na osobę, która oczekuje zaopiekowania swojej osoby, nie podejmuje decyzji, działań, tym samym nie naraża się na upokorzenie czy frustracje.
3. Dziecko miłości warunkowej - najczęstszą przyczyną powstawania osobowości narcystycznej jest sytuacja, gdy dziecko doświadczało miłości warunkowej. Otrzymywanie miłości było uzależnione od osiągnięć. Rodzice oczekiwali, że będzie najlepsze, a nawet jeśli mało mu do tego brakowało, to okazywali mu, że jest niedoskonałe i niewarte ich uczuć. W takich warunkach miłość nie jest pewna, a zależna, dlatego aby zaspokoić tę naturalną potrzebę emocjonalną, dziecko uczy się dążenia do wielkości.
   Sytuacja komplikuje się dodatkowo, gdy dziecko jest traktowane inaczej przez każde z rodziców. Jeden z rodziców jest np. krytykujący i nieważne, co zrobi dziecko i tak jest niewystarczające. Natomiast drugi rodzic jest oczarowany swoim dzieckiem, nadmiernie opiekuńczy czy traktujący dziecko jak zastępczego partnera.

W reakcji na deprywację potrzeb emocjonalnych, bycie kontrolowanym i krytykowanym dziecko może starać się unikać sytuacji, w których mogłoby odczuwać krytykę czy wstyd. Przyjmuje postawę: „Nikogo nie potrzebuję. Ja wam jeszcze pokażę”. Dziecko nie było uczone dostrzegania swoich umiejętności ani do ich odkrywania. Nie mogło doświadczać poczucia bezpieczeństwa, bliskości, troski. W przyszłości nie może wczuwać się w sytuację drugiej osoby, jej położenie, gdyż brakowało mu wzorców do naśladowania w dzieciństwie, w których jego relacje były pozbawione empatii. To, co dominowało, to wstyd, niedoskonałość oraz brak zaspokajania potrzeb emocjonalnych.

To przecież z nim było coś nie tak, skoro zabiegał o wsparcie i uwagę, dlatego w przyszłości wycofuje się w bezpieczne miejsce, jakim jest uwaga skierowana na siebie.

Narcyz - mistrz kamuflażu

Osoby z cechami osobowości narcystycznej potrafią zauroczyć, jak i tak samo zatrwożyć. Tworzą świat iluzji wokół siebie, przedstawiając siebie jako rycerzy o lśniącej zbroi, pełnych powabu, inteligencji i udawanej pewności siebie. Zaś zatrważają swoją lekceważącą postawą, arogancją, brakiem empatii, co może być frustrujące i wyniszczające dla osoby będącej w takiej relacji.

Czy kobieta, która dumnie kroczy, zwracając na siebie uwagę wszystkich dookoła, przechwala się swoimi dokonaniami i umiejętnościami? Czy w końcu ta, która znosi swojego „tyrana” i słyszy od innych: „jak ona daje radę, jak to wszystko wytrzymuje”? A te słowa są dla niej uznaniem dla jej osoby, które wyróżnia jej męczeństwo.

Kiedy narcyz trafia na terapię?

Dzieje się tak często, kiedy osoba z cechami narcystycznymi słyszy od swojego partnera: „to już koniec, nie dam rady, poszukaj pomocy dla siebie”, stawiając sytuację na ostrzu noża. Albo wtedy, gdy wydarzyło się w życiu coś trudnego, dramatycznego, zmuszającego do poszukania pomocy. Czasem zdarza się tak, kiedy osoba narcystyczna ma poczucie, że podjęcie się konsultacji ze specjalistą przysłuży się jej do sprawy, bo będzie to dobrze wyglądało w papierach.

Paradoksem charakteru narcystycznego jest jego przewrotność. W jednej chwili to człowiek, który wspaniale funkcjonuje, uśmiecha się, sprawia wrażenie, że jest dobrze, by w następnej – bez mrugnięcia okiem – wypowiedzieć bardzo raniące słowa, wywołać łzy czy lęk.

Zrozumienie istoty narcyzmu

Narcyzm jest jednym z tych zjawisk psychologicznych, które wzbudzają wiele emocji i często budzą nieporozumienia. Zrozumienie jego istoty wymaga spojrzenia na schematy myślenia i zachowania, które kształtują się już w dzieciństwie.

Typowe schematy związane z narcyzmem

Osoby z rysami narcystycznymi noszą w sobie szereg przekonań, które wpływają na ich sposób przeżywania relacji. Poniżej przedstawię wczesne nieadaptacyjne schematy w odniesieniu do narcyzmu. 

• Deprywacja emocjonalna - przekonanie, że nikt nigdy nie zaspokoi ich potrzeb emocjonalnych, ani nie pokocha takimi, jacy są, dlatego dążą do doskonałości i niezależności.
• Nieufność / Skrzywdzenie - podejrzliwość wobec innych, przekonanie, że ludzie wykorzystują i ranią sprawia ze unika prawdziwej bliskości. Ludzie sa mili, bo na pewno czegoś chcą w zamian.
• Wadliwość / Wstyd - na poziomie nieświadomym odczuwa poczucie bycia gorszym, niegodnym miłości, któremu towarzyszy głęboki wstyd. Oddaje się np. pracy i domaga specjalnego traktowania.
• Podporządkowanie się - życie w przekonaniu, że albo jest się kontrolowanym albo kontrolującym. Narzyz jest zdecydowanie tym kontrolującym.
• Nadmierne wymagania i krytycyzm - dążenie do perfekcji, aby uniknąć krytyki i odrzucenia.
• Roszczeniowość / Wielkościowość - poczucie bycia kimś wyjątkowym, ponad zasadami, z jednoczesnym pragnieniem podziwu. Marzy o wielkości i ma o sobie wysokie mniemanie.
• Niedostateczna samokontrola - trudność w respektowaniu granic i zasad, słaba tolerancja na frustrację. Trudno znieść mu sytuacje, gdy musi czekac albo odmawia mu się tego czego chce.
• Poszukiwanie akceptacji i uznania - nieustanne zabieganie o uwagę, status i podziw ze strony otoczenia. W ten sposób rekompensuje sobie poczucie samotności bycia gorszym.
  Te schematy nie powstają znikąd, mają swoje źródła w doświadczeniach z dzieciństwa.

Źródła schematów narcystycznych

Typowe scenariusze to:

• Dorastanie w domu pełnym krytyki, upokorzeń i braku miłości.
• Doświadczanie warunkowej akceptacji - dziecko było kochane tylko wtedy, gdy spełniało oczekiwania.
  Kontrola i manipulacja ze strony rodziców, brak możliwości wyrażania własnych potrzeb.
• Brak dorosłego, który mógłby zapewnić poczucie bezpieczeństwa i wsparcia emocjonalnego.

Dziecko wychowane w takich warunkach internalizuje przekonanie, że jego potrzeby nie zostaną zaspokojone, że jest „wadliwe”, a jedynym sposobem przetrwania jest budowanie zbroi: perfekcjonizmu, rywalizacji, czy udawanej wielkości.

Jak narcyz radzi sobie z emocjami?

Osoba z narcystycznymi schematami często nosi w sobie pustkę i poczucie odrzucenia. Aby przetrwać, zakłada „maski ochronne”:

• Perfekcjonisty - dąży do ideału, aby uniknąć krytyki.
• Mściwego Brutala - reaguje agresją, gdy czuje się zagrożony.
• Rywalizującego Bufona - próbuje zdobyć aprobatę i podziw poprzez rywalizację.

Takie mechanizmy obronne pozwalają funkcjonować, ale nie rozwiązują problemu - zamiast bliskości pojawia się dystans, a zamiast empatii - walka o uwagę.

Reakcje na zagrożenie

Teoria schematów opisuje trzy główne sposoby reagowania na trudne emocje i sytuacje:

• Walka / kontratak - agresja wobec zagrożenia.
• Ucieczka - unikanie sytuacji i emocji.
• Zamieranie - poddanie się, rezygnacja, bezradność.

Narcyz stosuje te reakcje również w relacjach - zamiast rozwiązywać konflikt, atakuje, wycofuje się lub obraża.

Czy relacja z narcyzem może być zdrowa?

Nie szufladkujmy ludzi. Zaburzenia osobowości czy rys osobowości to nie są cechy charakteru, które wybieramy sobie świadomie. Nie zawsze znamy historię osoby, która w określony sposób się zachowuje. I nie chodzi o to, aby ją usprawiedliwiać, a próbować rozumieć – nie zwalniając jej z ponoszenia odpowiedzialności, lecz pozwalając jej ponosić konsekwencje swoich działań.

Potrzebujesz wsparcia w relacji z osobą narcystyczną lub sam dostrzegasz u siebie te cechy? Skorzystaj z wyszukiwarki specjalistów na Psycheo.pl i znajdź psychoterapeutę online lub w swoim mieście.

Źródło:

• Wendy T. Behary - Rozbroić narcyza, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2024
• Young, J.E., Klosko, J.S., Weishaar, M.E. Terapia schematów, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2013

psycholog psychoterapeuta

Warszawa Łódź Wrocław Lublin Poznań Gdańsk Katowice Rybnik Bielsko-Biała Rzeszów Bydgoszcz Toruń